Jumat, 15 April 2016

ameta


LIAN MAKLOKE

Timor-leste  nu’udár Nasaun illa Ki’ik ida ne’ebé Dezenvolve hela ne’ebé mak ninia rikusoin nasionál nian hetan iha ninia rekursu naturál. Ba jerasaun barak ona, Timor oan sira uza sira nia matenek kona-bá ambiente nian hodi bele sobrevive iha ninia kondisaun sira ne’ebé dala ruma aat liu.

Ezemplu ida ne’ebé sei uza nafatin to’o ohin loron, Tara Bandu,dezenvolve husi Timoroan sira, husi kedas sira nia istória no interasaun nian ne’ebé naruk ho ambiente, no kontribui ona ba ninia konservasaun.

Timor-Leste riku iha diversidade étnika no kultura nian, ne’ebé mak rezulta iha variasaun bara-barak iha sistema sira matenek indíjena nian, lisan, no estrutura governasaun nian apezarde ninia área jeográfika ne’ebé relativamente ki’ik. Mudansa maka’as ne’ebé akontese ona iha Timor-Leste foin lailais ne’e, espesialmente dezde ninia independénsia iha tinan 2002, fó ona impaktu sira ne’ebé boot tebes ba iha ambiente no mós sistema úniku sira husi matenek tradisionál nian ne’ebé mak fó motivasaun ba ninia sustentabilidade.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

INDICE

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Titulo I

Introdusaun

Objetivu

1.    Atu Estudante sira komprende kona ba Papel komunidade ba progressu lei tradisional iha ambiente do suku

2.    Atu estudante bele hatene konseitu kona ba servisu apredisajem

3.    Estudante sir bele komprende hakerek sistematiku konseitu

Benifisiu

1.    Benifisiu ba Estudante

2.    Benifisiu ba Universidade

3.    Benifisiu ba Ministeriu Edukasaun.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Titulo II

Teoria

Papel komunidade ba Mudansa lei tradisional iha ambiente do suku

dezenvolve estratejia ida hodi responde ba kestaun sira hanesan hirak ne’ebé temi ona iha leten, no mós planu asaun ida hodi implementa atividade sira tuir UNESCO nia programa sira SIDS no Sistema Matenek Lokál  ba period kada Tinan. Ba dala uluk iha Timor-Leste, autoridade barabarak reprezenta  governu, ONG sira, universidade sira no mós líder komunitária sira halibur hamutuk hodi fahe sira nia perspetiva no esperiénsia kona-bá matenek ekolójiku no prátika tradisionál sira, no estabelese diálogu entre sira. 

Matenek ambientál husi ema lokál no raina’in  sira nu’udár elementu esensiál ida husi dezenvolvimentu sustentável nian no mós konservasaun ba diversidade biolójika no kulturál nian, hirak-ne’e hotu, bele uza hodi estabelese ninia rezisténsia hodi hasoru mudansa globál nian.

Atu rekoñese ninia importánsia no iha kompromisu atu promove matenek lokál no Rai Nain  nian ba dezenvolvimentu sustentável iha Suku. Ida-ne’e refleta iha estratejia médiu prazu iha mos parte balun liu hosi ninia Plataforma nian hodi implementa Estratejia ba Dezenvolvimentu Sustentável husi Nasaun illa Ki’ik sira ne’ebé Dezenvolve hela, no mos Programa Seluk tan ne’ebe Adisiona.

Instituisaun akadémiku sira no mós líder komunitária sira hodi komprende kona-bá aspetu oioin husi matenek ekolójiku tradisionál nian no haree oinsá mak ida-ne’e bele integradu iha konservasaun ambientál no dezenvolvimentu sustentável iha Suku Laran. hodi promove atividade sira iha Suku Laran, iha parseria ho parseiru lokál sira.

Tradisionál Iha Kontestu Uma Lulik Nian

Uma lulik sira distrito 13 iha Timor-leste Laran Tomak ,Sekretaría Estadu ba Kultura nian no Haburas Foundation. Husi peskiza ida hakerek ona livru ida ho naran As uma lulik do distrito de Ainaro ne’ebé sei publika iha  Tinan 2011.

 

Uma lulik ho matenek tradisional:

definisaun provisorio

Tuir ha’u-nia hanoin ita tenki haree uluk tiha ba artigu ida ho nia títulu mak maka foin bele hakat ba kestaun seluk. Tan ne’e hanoin kona-ba termu sira hanesan uma lulik ho matenek tradisionál. Define ona matenek tradisionál hanesan koñesementu, prátika ho representasaun lubun ida ne’ebé tutan ho dinámiku. Matenek ida ne’e rezultadu ne’ebé simu tutan mai husi povo -nia istória ho nia relasaun ho natureza. Koñesementu sira ne’e iha

1.   Estudante Universidade ka Instituisaun Superior

2.   Licwnciatura,Mestradu,Doutoramentu .

Klarifikasaun Termus

1.    Universu simbóliku hanesan estrutura ba signifikadu sira ne’ebé ema uza hodi koko esplika tansá mundu ne’e mak hanesan ne’e duni no mos tansá mundo ne’e labele oin-seluk fali.

2.    Kauza ne’ebé halakon matenek tradisionál

Ohin loron matenek tradisionál barak lakon tiha-ona. Ha’u bele hato’o exemplu ida husi ha’u-nia esperiénsia rasik bainhira halo peskiza. Iha momentu ha’u buka hela relasaun siklu produksaun ekonómiku tradisionál ho matenek tradisionál ha’u husu ba ema barak kona-ba fulan jentiu sira-nia naran ho sira-nia signifia. Komesa husi tinan 2007 mai to’o agora ha’u hetan tetun terik ninian de’it. 65 Ha’u nunka hetan resposta kompleta ho lian seluk mai to’o agora.  Balu sei hanoin-hetan fulan ida ka rua nia naran, maibé sira nunka hatete tinan tomak nia fulan sira-nia naran hotu kedas. Uluk antropólogu ida mai halo peskiza iha Timo-Leste hakerek duni fulan sira-nia naran kompletu tanba ema Timor sei uza hela

(haree Forbes 1884). Agora ema uza de’it fulan ne’ebé mai husi lian-portugués (fulanFevreiro, fulan-Março, ho seluk-seluk tan), fulan-jentiu sira ne’e la uza ona.

Matenek tradisionál nia lakon akontese tanba kauza barak. Ida mak istória Timor-Leste nian. Se ita haree ba istória bele hetan informasaun ne’ebé sei hatudu katak destrukasaun uma lulik ho matenek tradisionál nia lakon komesa akontese ona bainhira portugues sira tama Timor (haree de Castro 1867). Maski hanesan ne’e ita bele hatete katak tempu ne’ebé matenek tradisionál lakon maka’as liu maka sékulo XX nia laran. Akontese pelo menos dala haat:

Iha 2ª Guerra Mundial nia laran (fulan-Fevreiro 1942 to’o fulan-Janeiro 1943). Momen-1. tu ida ne’e Japaun mai okupa Timor ho ema Timor 40.000 mate. Situasaun ida ne’e

halakon patrimoniu no matenek barak ne’ebé iha mos relasaun ho uma lulik. Funu-Sivíl (1974). Iha momentu peskiza bainhira ami husu ba lia-na’in sira hodi-bain-2.

hira maka sira-nia uma aat, balu hatán katak akontese duni iha momentu Funu-Sivíl. Sira hatete katak maun-alin oho malu, sobu ka sunu sira-nia uma lulik. Akontesemento ida ne’e ema barak tauk fó-hatene sai tanba to’o ohin balu sei laran-moras hela. Ema balu hatete katak tanba ida-idak kaer partido ida-idak mak sira ba hasoru malu, sai oho malu. Balu mos hatete katak ema fa’an partido sira-nia naran hodi subar sira-nia hanoin aat (hanesan mos istória malu entre fetosaa-umane ho problema seluk-seluk tan).

Invasaun ho okupasaun indonesia (1975-1999). Iha tempu indonesia nia laran, uma 3. lulik ho kultura no matenek tradisionál barak lakon tiha, liuliu iha momentu rua: ida mak

momentu Indonesia tama mai Timor, ida fali mak tempo milisia sira (1999) (McWilliam 2005: 1).

Akontesemento iha tempu funu halakon matenek tradisionál barak loos. Tanba matenek ida ne’e la’os aprende iha eskola maibé aprende rona husi inan-aman, fó no simu matenek

Tidak ada komentar:

Posting Komentar